मेघदूत: "नीचैर्गच्छत्युपरि दशा चक्रनेमिक्रमेण"

समर्थ शिष्या अक्का : "स्वामीच्या कृपाप्रसादे हे सर्व नश्वर आहे असे समजले. पण या नश्वरात तमाशा बहुत आहे."

G C Lichtenberg: “It is as if our languages were confounded: when we want a thought, they bring us a word; when we ask for a word, they give us a dash; and when we expect a dash, there comes a piece of bawdy.”

C. P. Cavafy: "I’d rather look at things than speak about them."

Martin Amis: “Gogol is funny, Tolstoy in his merciless clarity is funny, and Dostoyevsky, funnily enough, is very funny indeed; moreover, the final generation of Russian literature, before it was destroyed by Lenin and Stalin, remained emphatically comic — Bunin, Bely, Bulgakov, Zamyatin. The novel is comic because life is comic (until the inevitable tragedy of the fifth act);...”

सदानंद रेगे: "... पण तुकारामाची गाथा ज्या धुंदीनं आजपर्यंत वाचली जात होती ती धुंदी माझ्याकडे नाहीय. ती मला येऊच शकत नाही याचं कारण स्वभावतःच मी नास्तिक आहे."

".. त्यामुळं आपण त्या दारिद्र्याच्या अनुभवापलीकडे जाऊच शकत नाही. तुम्ही जर अलीकडची सगळी पुस्तके पाहिलीत...तर त्यांच्यामध्ये त्याच्याखेरीज दुसरं काही नाहीच आहे. म्हणजे माणसांच्या नात्यानात्यांतील जी सूक्ष्मता आहे ती क्वचित चितारलेली तुम्हाला दिसेल. कारण हा जो अनुभव आहे... आपले जे अनुभव आहेत ते ढोबळ प्रकारचे आहेत....."

Kenneth Goldsmith: "In 1969 the conceptual artist Douglas Huebler wrote, “The world is full of objects, more or less interesting; I do not wish to add any more.”1 I’ve come to embrace Huebler’s ideas, though it might be retooled as “The world is full of texts, more or less interesting; I do not wish to add any more.” It seems an appropriate response to a new condition in writing today: faced with an unprecedented amount of available text, the problem is not needing to write more of it; instead, we must learn to negotiate the vast quantity that exists. How I make my way through this thicket of information—how I manage it, how I parse it, how I organize and distribute it—is what distinguishes my writing from yours."

Tom Wolfe: "The first line of the doctors’ Hippocratic oath is ‘First, do no harm.’ And I think for the writers it would be: ‘First, entertain.’"

विलास सारंग: "… . . 1000 नंतर ज्या प्रकारची संस्कृती रुढ झाली , त्यामध्ये साधारणत्व विश्वात्मकता हे गुण प्राय: लुप्त झाले...आपली संस्कृती अकाली विश्वात्मक साधारणतेला मुकली आहे."

Tuesday, May 30, 2017

दीनानाथ दलाल, शताब्दी संपन्न - Dinanath Dalal's Kodak Moment

Today May 30 2017 is 101st birth anniversary of Dinanath Dalal (दीनानाथ दलाल) 1916-1971 

Both pictures below are from 1949. 

Most of Dalal's pictures from that period are very tradition-bound. But this picture is different.

Look at the attire of the kids- especially that of a girl in both the pictures below- and, although the attractive lady is wearing conventional sari with a matching blouse, look at her trendy purse and umbrella.

I did not see such things being used by a middle class Marathi speaking family, that is taking a break on the beach, until at least 1980's. Also note the absence of a male figure. Such pictures one sees from abroad almost always have a male figure.


Artist: Dinanath Dalal, September 1949

courtesy:  copyright holders,  Vangmay Shobha and Bookganga.com


 
Courtesy: Look magazine, July 19, 1949

Sunday, May 28, 2017

जॉन केनेडींचा फोटो मिरजेला भारतभुवन मध्ये अजून लटकतोय का?...JFK@100

Tomorrow May 29 2017 is  birth centenary of John F. Kennedy

Gore Vidal: “The Kennedys were an eighteenth-century amoral couple, together for convenience…..Even now the photogenic charm of the couple at the center of so much corruption and incompetence still casts its spell."


Ramachandra Guha , ‘India After Gandhi: The History of the World's Largest Democracy‘, 2007:

“...In response to the Indian request, President Kennedy sanctioned the supply of a million rounds for machine guns, 40,000 land mines and 100,000 mortar rounds. This fell far short of the Grand Alliance that his ambassador was recommending; yet it was far in excess of what other Americans thought New Delhi deserved. A bitter opponent of arms supply to India was Senator Richard B. Russell of Georgia, the long-serving chairman of the Senate Armed Forces Committee. A crusty old reactionary – doughtily opposed to desegregation and the like – Russell had previously termed India an ‘unreliable friend’ and called Nehru a ‘demagogue and a hypocrite’. Now he told the Associated Press that he was ‘against giving India any of our modern weapons for the principal reason that we would be just giving them to the Chinese Communists’. The Indians, said the senator, had ‘put on a disgraceful exhibition in permitting themselves to be driven out of what should have been impregnable strongholds in the border mountains. They seem incapable of fighting and if we supply them with weapons they will just fall into the hands of the Communists’. While he was at present opposed to giving ‘one dime of weapons to India’, Russell said he might have a rethink if India’s old rulers, the British, were prepared to ‘take over the matter of re-organizing and re-training their militaryforces’...”
 

जॉन केनेडी आणि पंडित नेहरूंचा खालील  फोटो मिरजेला आमच्या घराजवळच्या 'हंसप्रभा' (नंतर 'बालगंधर्व') टॉकीजच्या समोर, लेखिका कै कमल देसाईंच्या घराच्या तळमजल्यावर, जगताप बंधूंच्या मालकीच्या  'भारतभुवन' नामक  छोट्या रेस्टॉरंटमध्ये टांगलेला होता.

लहानपणी (c१९६५- c१९७८) हा आणि केनडींचे आणखी काही फोटो इतक्या ठिकाणी (केशकर्तनालय, रसाची गुऱ्हाळ, दवाखाने, दुकान इ.), हिंदी-मराठी सिनेमात दाखवलेल्या भिंतींवरसुद्धा, पाहायला मिळायचे की असे वाटायचे केनेडी आपल्या खूप जवळचे आहेत.


 वॉशिंग्टन, नोव्हेंबर १९६१

अलीकडच्या काळात मला नेहमी वाटत आलय की "काँटों से खींच के ये आँचल, तोड़ के बंधन बांधे पायल..." हे 'गाईड', १९६५ मधील हीट गाणे श्रीमती जॅकी केनेडी यांच्या १९६२च्या भारत भेटीने प्रभावित आहे. 

आनंद बंधू  (विजय आणि देव) एक देखणी स्त्री असलेला, राजस्थान मध्ये बऱ्याच प्रमाणात घडलेला इतका मोठा PR इव्हेंट विसरूच शकले नसतील. तसेच 'गाईड'चे एक व्हर्शन,  अमेरिकेत रिलीज साठी इंग्लिश मध्ये तयार होत होत. ('गाईड' आणि केनेडी कुटुंबावरची विवाहबाह्य संबंधांची गडद छाया हा एक १९६५ साली तरी फक्त योगायोग.)

'आज फिर जीने की तमन्ना है आज फिर मरने का इरादा है'
मार्च १९६२

प्रे. केनेडींच्या मृत्यूनंतर (१९१७- नोव्हेंबर १९६३) त्यांची प्रतिमा मोठ्या प्रमाणात मलीन झाली आहे. आता त्यांचा उल्लेख, किमान अमेरिकन सिनेमा आणि टीव्ही सीरिअल्स मधून तरी,  त्यांच्या विवाहबाह्य संबंध आणि क्युबन मिसाईल क्रायसिस यासाठी जास्त होतो. त्यांची गणना अमेरिकेच्या 'थोर' प्रेसिडेंट्स मध्ये सहसा केली जात नाही.

का एवढा भाव केनेडीं दाम्पत्याला भारतात मिळाला असावा?

प्रमुख उत्तर: भारत चीन युद्ध (२०/१०/१९६२- २१/११/१९६२). त्या युद्धात भारताचा मानहानीकारक, अजून खोलवर सलणारा मोठा पराभव झाला. अमेरिकेने अपुरी मदत केली. तरीसुद्धा भारताने अमेरिकेच्या मदतीबद्दलची कृतज्ञता केनेडींच्या भारतभर पसरलेल्या लाखो फोटोतून पुढे कित्येक वर्षे जतन केली.

मी मिरजेला १९८५ नंतर गेलो नाहीये.  यापुढे कधी गेलो आणि, भारतभुवन अजून तिथ असेल, तर जावून पाहणार आहे की केनेडींचा फोटो अजुन तिथे लटकतोय का!

Friday, May 26, 2017

He's A Child

Today is May 26 2017, this is about me and still....

Artist: B E Kaplan, The New Yorker, November 2015

Monday, May 22, 2017

The Thing I Like About Goddamn Pune and Bibwewadi, Anju, is You

Today May 22 2017 is our 30th wedding anniversary


Artist: Robert Weber (1924-2016), The New Yorker, July 2 1984

Wednesday, May 17, 2017

दखवितिल ते मांसल लिंग...जनी बांडे...James 'Lesbian' Bond

Today May 17 2017 is International Day Against Homophobia, Transphobia, and Biphobia
 

बा सी मर्ढेकर:
"...दखवितिल ते भोंक रिकामें
जिथें असावें मांसल लिंग. 
..." (#५६, कांहीं कविता, १९५९/१९७७)

(टीप: हो, 'दखवितिल' , 'दाखवितील' नव्हे! वाट्टेल तसे मर्ढेकरांना उधृत करतात लोक, वर्तमानपत्रात सुद्धा)
 
जुलै २५ २०१६ रोजी दी गार्डियन मध्ये लेख होता: "....it's time for a lesbian Bond."...आणि मला आठवला कै . रमेश मंत्री आणि कै वसंत सरवटेंची निर्मिती 'जनू बांडे'....ज्याचा आता व्हायला पाहिजे 'जनी बांडे'.


ओळखा पाहू  वरील चित्रातील तीन पैकी कोण आहे जनी बांडे ते?






courtesy: the artist(s) and Penguin Books


Sunday, May 14, 2017

अस्तिक अस्तिक काळभैरव...Reading Stories With a Difference: Mother's Day

Today May 14 2017 is Mother's Day



Artist: P C Vey, The New Yorker

Our  mother indeed did that....she made us believe that she would protect us from everything...and more, she DID protect us from everything....the night would often start with her reciting of the shloka: "अस्तिक अस्तिक काळभैरव..."

Wednesday, May 10, 2017

...पोळुं दे आंतून तीतें...Grief-berg Hits C V Joshi, R K Narayan, Mark Twain

बा सी मर्ढेकर:
"... 
घेउं दे आघात तीतें
इंद्रिय-द्वारां जगाचे;

पोळुं दे आंतून तीतें
गा अतींद्रियार्थं आंचें. 
..."
(#१, 'आणखी कांही कविता', १९५९/१९७७)

कै. जी ए कुलकर्णींचा पत्र व्यवहार वाचल्यावर एक गोष्ट प्रामुख्याने लक्षात रहाते ती  म्हणजे त्यांनी अनुभवलेले अतिशय जवळच्या लोकांचे अनेक अकाली मृत्यू. जी एंच 'भाग्य' म्हणजे त्यांना त्यांच्या पत्नी वा मुलांचा मृत्यू पाहावा लागला नाही कारण ते जन्मभर अविवाहित राहिले. पण ज्या साहित्यिकांनी संसार केले त्यांचे काय? खालील पोस्ट  मध्ये तीन उदाहरण आहेत: दोन देशी, एक विदेशी.

२०१७साली 'चिं.वि.: साहित्यातले अन् आठवणीतले' हे २०१३ साली प्रकाशित झालेले पुस्तक वाचायला सुरवात केली.

चिं.विंचे (C V Joshi) स्वतःचे लेख सोडून इतर बरेच लेख ('चिं.वि.: साहित्यातले') सामान्य दर्जाचे आहेत, जयंत नारळीकरांची (Jayant Narlikar) प्रस्तावना बरी आहे पण चिं.विंच्या नातेवाईकांनी लिहलेले लेख ('चिं.वि.: आठवणीतले') आयुष्याबद्दल खूप काही सांगून जातात आणि म्हणून ते लेख व दोन कृष्णधवल  फोटो मला आवडले.

सर्वात महत्वाची गोष्ट म्हणजे - चिं. विं (१८९२-१९६३) आणि त्यांच्या पत्नींच्या (सरस्वती)  (१९००- १९६६) जीवनावर पडलेली अपत्य मृत्यूंची गडद छाया. पुस्तक वाचून असे कळते कि त्यांना (बहुदा) एकूण तीन मुली आणि चार मुलगे झाले. त्यातील एक मुलगी आणि चारी मुलगे वारले. ही सगळी मुलं जन्मताच मृत्यू न पडता थोडी थोडी मोठी होऊन गेली. एक मुलगा- परशुराम- तर मॅट्रिक होऊन वयाच्या (बहुदा) पंधराव्या वर्षी, मे ४ १९४० रोजी, टायफॉइडने वारला. सगळ्यांनी आठवणींचे मोठे संचीत आईवडिलांसाठी तयार केले.

त्याकाळी मध्यमवर्गीय घरांतून मृत्यूचे थैमान होते हे खरे पण त्यांचे आर्थिंक आणि सामाजिक स्थान पाहता चिं विंचे कुटुंब खूप यात इतरांपेक्षा कितीतरी जास्त होरपळून निघाले.

मी या ब्लॉग वर आर के नारायण (R K Narayan) १९०६-२००१ आणि चिं. विंची तुलना सप्टेंबर १६ २००९रोजी  केली होती. 

काय योगायोग (जो मला त्यावेळी माहित नव्हता) पहा- आर के नारायण यांचे आयुष्य सुद्धा त्यांच्या पत्नीच्या (खालच्या उजवीकडच्या फोटोत डावीकडच्या) टायफॉइडने झालेल्या अकाली मृत्यूने (१९३९) होरपळून निघाले होते. नारायण त्यांच्या, जवळ जवळ संपूर्ण आत्मचरित्रात्मक, 'दी इंग्लिश टीचर', १९४५ मध्ये त्या मृत्यबद्दल म्हणतात: “There are no more surprises and shocks in life, so that I watch the flame without agitation. For me the greatest reality is this and nothing else…Nothing else will worry or interest me in life hereafter.” 

courtesy: current copyrightholders to the images

चिं. विंच्या लेखनात मृत्यू १९४०नंतर अनेक वेळा आले पण ते कधी नारायण यांच्या सारखे त्या बद्दल लिहताना दिसत नाहीत. पण त्यांची वास्तवातील स्थिती फार वेगळी नव्हती याची पुस्तकातील आठवणी वाचून खात्री पटते.

पण विशेष म्हणजे या दोन्ही महान लेखकांची प्रतिभा वा बहुप्रसवता या टायफॉइडच्या उद्ध्वस्त करून टाकणाऱ्या धक्क्याने आटल्याचे दिसत नाही. नारायण यांची सर्वोत्तम पुस्तके त्यानंतर आली. चिं. विंच्या लेखनाचा दर्जा सुद्धा किंचितही कमी  झाल्याच जाणवत नाही. दोघांच्या लेखनावर आधारित लोकप्रिय चित्रपट निघाले, लोकप्रिय टीव्ही सीरिअल निघाल्या, दोघांची जवळ जवळ सर्व पुस्तके आज २०१७साली बाजारात मिळतात.

परशुराम चिं जोशीने वडिलांना शय्येवरून दोनदा  सांगितले होते की त्याने गोविंद आपटेकडून (मित्र?) हॉकी स्टिक विकत घेण्यासाठी सहा आणे उधार घेतले आहेत आणि त्याचे ते पैसे परत द्यावेत. नोव्हेंबर २४ १९५८ रोजी चिं.विंनी ते पैसे परत केले. त्यासाठी त्यांनी जे (उत्कृष्ट हस्ताक्षरात) पत्र लिहले ते हे :

 सौजन्य : चिं.विं जोशींचे कुटुंबीय 

त्या पत्रातील एक ओळ पहा: "या पत्राचें उत्तर पाठवू नको."

चिं.विंना त्या विषयाला पूर्णविराम द्यायचाय. परशुरामला दिलेला शब्द ठेवायचाय. परशुराम तर आयुष्यातून जाणारच नाहीये पण गोविंद आपटेंनी पैसे घेऊन टाकले तर किमान परशुरामची ती 'मेंदू बदडणारी' हॉकी स्टीक तरी जायची आशा आहे. 

त्यांच्या पत्नी अपत्य शोकाबद्दल काय म्हणायच्या ते पहा: "... अग, दिवस इतरांचा असतो त्यांच्या समोर काय आपण आपले दुःख सांगत बसायचे, रात्र तर माझी असते, तेव्हा रोज रात्री मी माझ्या मुलांची आठवण काढते..."


डब्ल्यू.  डब्ल्यू. जेकब्स, जेरोम के जेरोम, हर्बर्ट जेकिन्स, स्टीफन लीकॉक यांच्या विनोदी लेखनाचे संस्कार चिं.विंवर झाले. त्यात सर्वात महत्वाचे नाव म्हणजे : मार्क ट्वेन (१८३५-१९१०) कारण ट्वेनयांचा प्रभाव श्रीपाद कृष्ण कोल्हटकरांवरांकडून सुद्धा चिं.विं पर्यंत पोचला असणार.

ट्वेनयांच्या जीवनातील शोक पहा... ते लिहतात:


 “…I lost Susy thirteen years ago; I lost her mother—her incomparable mother!—five and a half years ago; Clara has gone away to live in Europe; and now I have lost Jean. How poor I am, who was once so rich! Seven months ago Mr. Roger died—one of the best friends I ever had, and the nearest perfect, as man and gentleman, I have yet met among my race; within the last six weeks Gilder has passed away, and Laffan—old, old friends of mine. Jean lies yonder, I sit here; we are strangers under our own roof; we kissed hands good-by at this door last night—and it was forever, we never suspecting it. She lies there, and I sit here—writing, busying myself, to keep my heart from breaking. How dazzlingly the sunshine is flooding the hills around! It is like a mockery.
Seventy-four years ago twenty-four days ago. Seventy-four years old yesterday. Who can estimate my age today?
I have looked upon her again. I wonder I can bear it. She looks just as her mother looked when she lay dead in that Florentine villa so long ago. The sweet placidity of death! it is more beautiful than sleep….” ("Jean is dead!', 1909)

Susy, Clara, Jean- ट्वेनयांच्या मुली.  

सुझी  (१८७२-१८९६)- स्पायनल मेनन्जायटिसने वारल्या -  चिं. विंच्या सगळ्यात धाकट्या मुलीला - विद्युल्लता - हाच रोग झाला होता. ती वाचली पण मेंदूवर आयुष्यभर परिणाम झाला.

जीन (१८८०-१९०९)- फेफरे (seizure) येऊन घरातील बाथटब मध्ये बुडून वारल्या.

Saturday, May 06, 2017

पाहावा तो पावच पाव भाजून घेत होता/ तापल्या तव्यावर...Karl Marx Will Soon be 200

 Today May 6 2017 is the beginning of 200th birth anniversary year of Karl Marx (1818-1883).
आजपासून कार्ल मार्क्स यांचा व्दिशताब्दी जयंती महोत्सव सुरु होतोय.
 

पुढच्या एका वर्षाला मार्क्स यांचा रंग या ब्लॉगला नक्कीच लागणार आहे कारण  जरी त्यांच्या 'जाळा'वरती  अनेक लोकांनी खूप वेगवेगळ्या प्रकारचे- बऱ्याच वेळा विषारी- पाव भाजून , दुसऱ्याला खाऊ घातले असले तरी तो काही मार्क्स यांचा दोष नाही. मला त्यांच्या सारख्या आदर्शवादी लोकांच्या आणि, त्याहून जास्त, त्यांच्या कुटुंबीयांच्या आयुष्याबाबत फार मोठे कुतूहल वाटत आले आहे.

John Gray:
"What Marx said about communism is wrong and dangerous. His analysis of capitalism, however, is on many points up-to-date. Marx recognized the revolutionary power of capitalist economies – they create wealth, richness, innovation. But they also create uncertainty, and they tend to destroy the middle class."

रा भा पाटणकर:
"... केवळ अनुभवाधिष्ठित ज्ञानावर विसंबायचे ठरविले तर असे लक्षात येते की, आपल्याला इंग्रज-भारतीय संबंधांच्या आर्थिक बाजूकडे विशेष लक्ष द्यायला हवे; म्हणून फुको किंवा सैद यांच्यापेक्षा मार्क्‍स हा जास्त चांगला मार्गदर्शक ठरण्याची शक्यता आहे..."

जी ए कुलकर्णी:
 "...तेव्हा अखेर प्रत्येकाला जाता जाता स्वतःचेच 'तत्वज्ञान' बनवत जगण्याखेरीज काही मार्ग दिसत नाही., कारण धर्माचे मूळ स्वरूप सदैव वैयक्तिकच राहणार. Institutionalized religion म्हणजे एक fraud आहे, किंवा स्काऊट, रोटरी, लायन चळवळीपेक्षा तिला महत्व नाही. ज्यावेळी धर्मच अपुरा पडू लागला तेव्हा काही जणांना Marxism सारखे secular तत्वज्ञान समाधान देऊ शकले. पण त्याबाबतही मी अगदी असाध्य कोडगा ठरतो. त्याच्याइतके अनाकर्षक, वैराण, हमाली तत्वज्ञान मला कुठे आढळले नाही...मार्क्सवादी माणसाचे चित्र काढायचे झाल्यास ठोकळ्यावर ठोकळे ठेवलेली आकृती काढली की पुरे..." 
(पृष्ठ १७९, 'जी एंची निवडक पत्रे', खंड १, १९९५)


Peter Watson: 
“...Nationalism was catastrophic in many  ways, but it also had its positive side. This was nowhere more evident than in regard to the  great flowering of German intellectual life in the nineteenth century which, whether or not it was caused by unification of the country, and by the great feeling of nationalism that accompanied the unification, certainly occurred at exactly the same time.  Sigmund Freud, Max Planck, Ernst Mach, Hermann Helmholtz, Marx, Weber, Nietzsche, Ibsen, Strindberg, von Hofmannsthal, Rudolf Clausius, Wilhelm Rontgen, Eduard  von Hartmann, . . . all these were German or German-speaking...” 

The following brilliant poem by Sadanand Rege (सदानंद रेगे) sums up what happened to Marx and Marxism eventually...

"पाहावा तो पावच पाव भाजून घेत होता
 तापल्या तव्यावर..."



courtesy: the current copyright holders to the late Shri. Rege's work

Monday, May 01, 2017

महाराष्ट्र शिल्पी कलावंत निर्यात करत होता, आयात नव्हे!...Contribution of Maharashtra to Mahabalipuram

आज मे १ २०१७, महाराष्ट्र दिवस , महाराष्ट्र दिन 


One stone is a stone.
Two stones is a feature.
Three stones is a wall.
Four stones is a building.
Five stones is a palace.
(Six stones is a palace built by aliens.)
—Archaeological axiom
 
ऑक्टोबर २ २००७ ला मी 'Did Natives Create The Bountiful Art You See In Maharashtra?' ह्या विषयावर लिहले होते. 

मी लिहले कसले,  कै. द ग गोडशांचच म्हणण मला जमल तस लिहल! गोडशांचा २१ पानी मूळ लेख 'छंद' नियतकालिकाच्या (आता केंव्हाच मृत) मे-जून १९५५च्या अंकात आला होता. तोच लेख, 'शिल्पी महाराष्ट्र', त्यांच्या 'समन्दे तलाश', १९८१ मध्ये समाविष्ट आहे. 

गोडशांच्या पाच सर्वोत्कृष्ट लेखात त्याचा समावेश करता येईल. महाराष्ट्रातील शाळांमध्ये तो लेख शिकवला गेला पाहिजे मुलांना समजण्यासाठीकी महाराष्ट्राला केवढी वैभवशाली सांस्कृतिक परंपरा आहे. आणि त्या परंपरेचे वैशिष्ट्य म्हणजे त्याला राजाश्रयाच्या बरोबरीने लोकाश्रय होता. सामान्य लोकांनी आपले पैसे खर्च करून जगविख्यात कलानिर्मिती केली.

Frontline’ published 25-part series on Indian art starting with the issue Aug. 11-24, 2007 “Eternal India”.  One of the articles was “Grandeur in caves”. The article covers “vast rock-cut temples and viharas dot the hills of western and eastern India”.

“In western India, the 2nd century B.C. ushered in one of the greatest periods of the art of India and the entire art of Buddhism. Over a period of about 1,000 years, more than 1,200 caves were hewn out of the mountains of the Western Ghats, not very far from the coast of present-day Maharashtra. They were profusely sculpted and painted in the Buddhist traditions. Leaving behind the cares and confusions of the material world, the devotee came to these splendid havens of contemplation…”

हे फ्रंटलाइन मध्ये वाचण्यापेक्षा गोडशांच्या लेखात वाचण्यात एक वेगळीच मस्ती आहे. आणि गोडशांचा महत्वाचा मुद्दा म्हणजे ही सगळी कला महाराष्ट्रीय कारागिरांनी तयार केली आहे.   

खाली त्या लेखातील एक छोटा अंश वाचा:


थोडक्यात  म्हणजे फ्रंटलाईन म्हणत त्याप्रमाणे १,००० वर्षे, एका मोठ्या भूप्रदेशात, उच्च दर्जाची, खडकातील,  १,२०० लेणी-गुहा पाडण्यासाठी समाजामध्ये त्या कलेची मूळ खोलवर रुजायला लागतात. समाजान त्यावर प्रचंड पैसा खर्च करायला लागतो, श्रमदान करायला लागत. वरच्या परिच्छेदात उल्लेखल्या प्रमाणे पिढ्यान पिढ्या कॉम्प्लेक्स स्कील्स डेव्हलप व्हायला लागतात. परंपरा तयार व्हायला लागती. तात्पुरती उधार उसनवारी करून ते होत नसत.

इतिहासकार जॉन के ७व्या शतकातील महाराष्ट्राबद्दल काय म्हणतात पहा.


John Keay, ‘India: A History’, 1999:
“...In the course of his wanderings round India, Hsuan Tsang traversed an area of the western Deccan which he calls ‘Mo-ho-la-ch’a’. The translation of proper names from Chinese back into Sanskrit often stretches credulity, but in this case there is little room for doubt: by ‘Mo-ho-la-ch’a’ Hsuan Tsang meant Maharashtra. This was the land either side of the Western Ghats, once the patrimony of the trading Shatavahanas whose cave temples pocked its rocky outcrops, then of the Vakatakas who so loyally served the Guptas, and nowadays more or less the modern state of Maharashtra centred on Bombay. Hsuan Tsang found the soil rich and fertile, which in parts it is; the people were honest but implacable, and they included ‘a band of champions’ who, when both they and their elephants were fired up on alcohol, proved irresistible in battle. ‘No enemy can stand before them,’ wrote the visitor, wherefore their king was able to ‘treat his neighbours with contempt’.
The name of this contemptuous sovereign was given as ‘Pu-lo-ki-she’, otherwise Pulakesin II,...”
दुसरा पुलकेशी ( राज्य इ स ६१०-६४२) यांनी डेक्कन वर (त्यात सध्याच्या महाराष्ट्राचा मोठा भाग आला) राज्य  केले. पहिला नरसिंहवर्मन ( राज्य इ स ६३०-६६८) यांनी त्यांचा पराभव करून वध केला. ही माहिती का देतोय?

महाबलीपुरम मला फार आवडते. बंगालचा उपसागर तिथल्या लेण्यांचे सौन्दर्य कमालीचे वाढवतो. शिवाय तमिळ विनोदबुद्धीचा तिथे झालेला अविष्कार.  फ्रंटलाईन मार्च २९ २०१७ मध्ये श्री शशांक शेखर सिन्हा यांचा माम्मलापुरम (Mamallapuram) वर लेख आहे. त्यामधील हे  उल्लेख पहा:
"The Pallava caves are simpler than the Ajanta or Ellora caves. The historian Upinder Singh says that they have massive pillars that are square at the bottom and the top and chamfered into octagonal shapes in between. The cave facades are generally plain. She points out that the columns at Mamallapuram are comparatively slender with multifaceted shafts (sometimes fluted or round), cushion-shaped capitals and seated lions at the base. Some caves, such as the Adivaraha cave, have a tank in front of them."
 
"...The art historian Percy Brown traces the Pallava mandapas to similar rock-cut caves in Ajanta and Ellora. He says that Narsimhavarman I may have brought the sculptors and artisans to Mamallapuram and Kancheepuram as “spoils of war” following his victory over the Chalukya King Pulakesin II..."

म्हणजे कदाचित महाराष्ट्रीय कलाकारांनी माम्मलापुरमच्या निर्मितीत मोठे योगदान दिले आहे.  आणि काय सांगाव त्यातील काहीजण नंतर पल्लवांच्या सेनेबरोबर कंबोडिया, इंडोनेशिया, मलेशियाला सुद्धा पोचले असतील. म्हणजे महाराष्ट्र शिल्पी कलावंत एक्स्पोर्ट करत होता, इम्पोर्ट नव्हे तसेच तंजावरच्या मराठी राजांच्या आधी जवळ जवळ १,००० वर्षे मराठी भाषकांनी खोल दक्षिणेतील संस्कृती संवर्धनाला मदत केली आहे!

हे वाचून गोडशांना खूप आनंद झाला असता पण आश्चर्य वाटल नसत!

फोटो सौजन्य: श्री शशांक शेखर सिन्हा, फ्रंटलाईन